Tęsknota za normalnością - główne problemy pedagogiczne w szkole

Na progu rozpoczynającego się nowego roku szkolnego, warto podsumować rok miniony, spojrzeć za siebie i z perspektywy czasu przeanalizować jaki on był…

Zakończony rok szkolny 2020/21 był bardzo intensywny i trudny, tak z perspektywy nauczycieli, ale przede wszystkim rodziców i samych dzieci. To one w całym tym systemie są najważniejszym i najczulszym ogniwem, a ich funkcjonowanie jest zawsze odzwierciedleniem trudności, zmian i kryzysów. Wiele zmian i niepewność, brak możliwości realizacji planów z powodu ograniczeń związanych z odgórnymi obostrzeniami i izolacją, zmieniły nasze szkoły i nasze dzieci. O wielu konsekwencjach tego roku będziemy przekonywać się przez kolejne lata, nie tylko w zakresie deficytów edukacyjnych, ale zwłaszcza w obszarze społecznym.

Pracownicy placówek oświatowych wszelkiego typu (przedszkola, szkoły, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, ośrodki szkolno-wychowawcze, placówki specjalne) obserwowali wiele niepokojących symptomów obniżenia nastroju u dzieci i młodzieży. Zgłaszali to rodzice, reagowali nauczyciele, a zachowanie samych wychowanków świadczyło o przeżywanych trudnościach. Nasiliły się próby samookaleczeń, które są zewnętrznym dowodem nieradzenia sobie z przeżywanymi napięciami. W taki fizyczny sposób dzieci i młodzież (już 10-latkowie!) próbowały odnaleźć ulgę, a także zakomunikować światu o tym, jak bardzo sobie nie radzą. To forma zwrócenia na siebie uwagi. W wielu sytuacjach potrzebna była pomoc specjalistów, niekiedy konieczna izolacja na oddziale szpitala psychiatrycznego. Te zachowania autodestrukcyjne świadczyły o przeżywaniu samotności, pomimo dostępności wirtualnej znajomych i fizycznie w domu członów rodziny.

Uwidoczniły się również zaburzenia relacji w rodzinach – podwójna rola rodzica, który stawał się nauczycielem swojego dziecka, zmniejszenie działań rodzicielskich z zakresu wsparcia na rzecz restrykcyjnego wymagania realizacji materiału szkolnego. W wielu domach nie było możliwości robienia wspólnie rzeczy miłych, ponieważ nie było na nie czasu, gdyż działania związane z realizacją zadań szkolnych pochłaniały większość czasu i energii. Pojawiło się wiele nowych sytuacji konfliktowych i nasiliły się dotychczasowe. Nauczyciele wiele razy słyszeli awantury i krzyki w domach, kiedy dzieci nieumyślnie włączały swoje mikrofony w komputerach. Sami uczniowie przeżywając odchodzenie rodziców z domu, opowiadały o swoich przeżyciach po powrocie do szkoły lub mówiły o tym nauczycielom podczas zdalnych lekcji.

Na niespotykana dotychczas skalę zaktywizowali się w ostatnim roku rodzice. Wiele ich działań było bardzo pożytecznych, bo dzieci w widoczny sposób były dopilnowane, prace i zadania domowe wysłane były na czas, bo wreszcie mieli możliwość uczestniczenia w zdalnych lekcjach, lub regularnie sprawdzali aplikacje i kontrolowali co na kiedy jest zadane. Tak wyglądało to z perspektywy nauczycieli. Po drugiej stronie ekranu w rzeczywistości stał za dziećmi cały sztab osób wspierających. W domach przebywali dziadkowie, którzy korygowali zachowanie dzieci i kontrolowali, by uczestniczyli w lekcjach a nie grali w gry. Starsze rodzeństwo tłumaczyło niezrozumiałe lekcje, a sami rodzice własnoręcznie wykonywali zadania za swoje dzieci – prace plastyczne, pisali wypracowania, podpowiadali podczas odpytywania, pokazywali kartki z odpowiedziami, pisali za dzieci sprawdziany i rozwiązywali zadania z matematyki. Powołani byli także korepetytorzy, którzy uczyli się z dziećmi za pieniądze. Wiele wystawionych ocen śródrocznych i końcowych nie odzwierciedla posiadanej przez uczniów wiedzy, bo często powinny być to oceny dla innych osób.

Niestety, było wiele takich domów, w których dzieci nie mogły liczyć na pomoc i kontrolę. Pojawiały się częste wagary, a niejednokrotnie nieuzasadnione pojedyncze nieobecności były usprawiedliwiane przez rodziców bez podania realnej przyczyny. Spowodowało utrwalenie strategii ucieczkowej i dzieci miały przyzwolenie na nieuczestniczenie w lekcjach, których nie lubią lub nie są do nich przygotowane. Te sytuacje nie sprzyjały procesowi wychowywania w duchu odpowiedzialności i systematycznej pracy. Wiele takich zdarzeń skończyło się brakiem promocji do następnej klasy z uwagi na nagromadzenie zaległości z całego roku.

Nauczyciele uczący różnych przedmiotów byli jednomyślni co do obniżenia kompetencji werbalnych dzieci i młodzieży. Zwiększyła się ilość odpowiedzi ustnych jednowyrazowych, półsylabowych, a metajęzyk, jakim posługiwali się podczas lekcji był niezrozumiały dla nauczycieli. Wobec uczniów z niepełnosprawnościami widoczny był znaczący regres w wypracowanych wcześniej umiejętnościach. Większość dzieci podczas zdalnych lekcji niechętnie się odzywało, a po powrocie do szkoły unikało nadal werbalnej aktywności na lekcjach i przerwach.

Nasiliła się także aktywność wirtualna dzieci i młodzieży, o czym sami mówili. Uciekali od kłopotów realnych w wyimaginowany świat gier, filmów i opowiadań oraz znajomości osób poznanych na portalach społecznościowych, skupionych wokół zainteresowań lub przypadkowo napotkanych w sieci. Oni sami twierdzili, że nie mają potrzeby spotkać się w realu ze swoimi wirtualnymi znajomymi, a życie w wirtualnej grze jest dla nich satysfakcjonującym substytutem relacji i życia. Świat mediów wielu dzieciom zastąpił potrzebę kontaktu z rówieśnikami i nie stanowił mobilizacji do powrotu do stacjonarnej szkoły czy odsunął potrzebę przebywania poza domem. Potęgowało to także poczucie lęku, bo dzieci i młodzież martwili się o to, że nie będzie już tak jak było.

Całe środowisko doświadczyło spadku motywacji do nauki i pracy, tak nauczyciele, jak i uczniowie. Spędzanie wielu godzin przed ekranem nie było atrakcyjną i efektywną nauką, a brak interakcji z prowadzącym oraz redukcja nauki wielozmysłowej na rzecz analizatora słuchowego i wzrokowego, sprawiły, że dzieci niewiele zapamiętywały z lekcji. Wielogodzinne przebywanie wyłącznie w pozycji siedzącej bez możliwości sprawdzenia w naturalny sposób przekazywanej wiedzy powodowało frustrację i zmęczenie wielu nauczycieli.

Za zmianą metod pracy poszły dodatkowe godziny spędzone przed komputem w celu przeszukiwania Internetu przed zdalnymi lekcjami, co trwało niekiedy kilka razy więcej czasu, niż sama lekcja. Wielu nauczycieli zgłaszało się do fizjoterapeutów z bólami kręgosłupów, do psychiatrów w celu poprawy nastroju i do lekarzy różnych specjalności, bo organizmy odmawiały posłuszeństwa. Prosili także psychologów o pomoc w rozwiązywaniu nagromadzonych sytuacji konfliktowych w domu i pracy. Równocześnie przybyło wielu nowych młodych klientów gabinetów psychologicznych, a fizjoterapeuci mieli wiele zgłoszeń od rodziców, którzy zauważyli wady postawy swoich dzieci.

Pojawiła się również niechęć dzieci w udziału w zajęciach dodatkowych, w których dotychczas chętnie wiele brało udział. Rezygnowały nawet z harcerstwa, bo brakowało im realnych interakcji, bo możliwość przytulenia się do przyjaciółki z drużyny czy zabawy ruchowej z kumplem wzmacniało więzi. Spadła też aktywność w wolontariacie, bo pandemia nałożyła znaczne ograniczenia. W konsekwencji wzmocniło to młodzieńczy egocentryzm i obniżyło empatię. Dzieci i młodzież skupili się na swoich potrzebach i ograniczeniach, niechętnie opuszczali strefę komfortu i dom.

Po powrocie do placówek edukacyjnych wielu nauczycieli obserwowało spadek umiejętności społecznych. Dzieci miały problemy z odczytywaniem komunikacji niewerbalnej, co często powodowało konflikty. Częste bójki i kłótnie wynikały z nagromadzenia trudnych emocji, których nie potrafili katalizować, a wypracowane wcześniej strategie rozwiązywania nieporozumień odeszły w niepamięć.

Nauczyciele na nowo przypominali normy i reguły życia społecznego. W zakresie zaległości edukacyjnych deficyty będą widoczne najbardziej w zbliżającym się roku, a przydzielone 15 godzin realizowanych w całym roku z przedmiotu przeznaczone na uzupełnienie zaległości jest kroplą w morzu potrzeb zgłaszanych przez rodziców i samych uczniów. Uczniowie dużo nie rozumieją z materiału realizowanego w tym roku, brakowało zadawania pytań przez uczniów, którzy podczas lekcji online byli rozproszeni, a sami nauczyciele często uczyli się nowych metod komunikacji, co nie ułatwiało realizacji materiału podstawy programowej.

Czas nauki zdalnej był też ogromnym wzrostem zainteresowania realizacji obowiązku szkolnego w ramach edukacji domowej, ponieważ uczniowie w tym systemie nie musieli spędzać czasu przed monitorami, mogli się uczyć wtedy, kiedy chcieli i jak chcieli. Ciążył na nich jedynie obowiązek zdania egzaminu na koniec roku szkolnego lub w trakcie jego trwania z całego materiału realizowanego z każdego przedmiotu. Doświadczenie wielu rodzin potwierdziło, że jest było to możliwe do realizacji, a nauka i egzaminy mogą być przyjemnym doświadczeniem.

Całe środowisko edukacyjne, tak rodzice, uczniowie, jak i sami nauczyciele obawiają się nowego roku szkolnego. Wszyscy chcieliby uniknąć nauki w trybie zdalnym, bo znamy już jej koszty i każdy z osobna liczy na to, że wreszcie doświadczymy normalności w edukacji. Ostatnie trzy lata były jak powracające tornado przewracające dotychczasowy ład i porządek.