Dokładnie dziś przypada 193. rocznica wybuch powstania listopadowego. 29 listopada 1830 roku w Warszawie grupa podchorążych-spiskowców, która zaledwie dwa lata wcześniej pod wodzą podporucznika Piotra Wysockiego zawiązała tajne sprzysiężenie przeciwko wielkiemu księciu Konstantemu, bratu cara Rosji i króla Polski Mikołaja I., wyruszyła nocą by zaatakować Rosjan i wezwać Polaków do powstania niepodległościowego. Jak twierdzą badacze epoki, powstanie i wojna z Rosją 1830-1831 wcale nie były skazane na porażkę. Dzieci i młodzież uczą się o tym powstaniu na lekcjach historii, warto jednak porozmawiać z nimi na ten temat także w gronie rodzinnym.
Od sprzeciwu do powstania
Po upadku Napoleona i kongresie wiedeńskim z 1815 roku, z dawnych ziem należących do Rzeczpospolitej wykrojono Królestwo Polskie pod protektoratem cara Rosji oraz Wielkie Księstwo Poznańskie pod protektoratem króla Prus. Królestwo Polskie posiadające własną konstytucję i pewien zakres swobód, było swego rodzaju eksperymentem cara Rosji Aleksandra I. Ten po kilku latach zaczął stopniowo ograniczać – wbrew konstytucji – prawa Polaków. M. in. zniósł wolność prasy, wprowadził cenzurę prewencyjną, zawiesił wolność zgromadzeń, zlikwidował jawność obrad sejmowych i coraz silniej prześladował polskie organizacje niepodległościowe.
Do tego wojskowi z armii Królestwa Polskiego sprzeciwiali się publicznemu poniżaniu polskich oficerów przez wodza naczelnego księcia Konstantego, odpowiedzialnego też za stworzenie systemu tajnej policji i donosicielstwa.
Na wybuch powstania wpływ wywarła sytuacja międzynarodowa, a bardziej bezpośrednio zarządzona w wojsku Królestwa Polskiego mobilizacja alarmowa.
Starcie belwederczykow z kirasjerami rosyjskimi na moście w Łazienkach 29 listopada 1830 r. - obraz Wojciecha Kossaka (Fot. pl.wikipedia.org/domena publiczna)
Wielki książę uciekł w przebraniu kobiety
Młodzi podchorążowie ze Szkoły Podchorążych Piechoty w Łazienkach wyruszyli na ulice Warszawy wieczorem 29 listopada 1830 r. Zaatakowali Belweder i z pomocą mieszkańców stolicy zdobyli broń składowaną w Arsenale. Nie udało im się jednak pochwycić wielkiego księcia Konstantego, który zbiegł w przebraniu kobiety.
Brat cara z częścią wiernych mu generałów i wojsk wycofał się z Warszawy, jednak nie podjął żadnych działań przeciwko powstańcom.
Generalska krew na ulicach
Wojskowi powstańcy wraz z uzbrojoną ludnością cywilną stolicy stopniowo opanowali miasto. Zrewoltowany tłum poszukiwał jednocześnie odpowiednio wysoko postawionego w hierarchii wojskowej przywódcy. Jednak polscy generałowie po kolei odrzucali ofertę powstańców, co przypłacili życiem. Z rąk spiskowców zginęło sześciu generałów i jeden pułkownik.
Po kilkudniowym zamieszaniu, kiedy to władze królestwa próbowały odebrać broń tłumowi warszawiaków, wyłoniony został Rząd Tymczasowy, z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim na czele, który Wodzem Naczelnym mianował gen. Józefa Chłopickiego.
Sejm Królestwa Polskiego ogłasza detronizację rosyjskiego cara Mikołaja I. - rycina François'a Le Villain (Fot. pl.wikipedia.org/domena publiczna)
Car ogłasza stan wojenny, a sejm wojnę
Ten z jednej strony ogłosił się dyktatorem powstania, lecz równolegle podjął kroki, by zawrzeć z carem Rosji jakieś porozumienie. Do tego w tym samym celu do Petersburga udała się delegacja polska prowadzona przez księcia Druckiego Lubeckiego. Nic tam nie osiągnęła, car zarządził stan wojenny, mobilizację i rozkazał stłumienie powstania. W odpowiedzi sejm królestwa ogłosił powstanie narodowe przeciw Rosji, wcześniej pozbawiając cara rosyjskiego polskiej korony.
W powstaniu listopadowym starły się głównie jednostki regularnej armii Królestwa Polskiego i Rosji. Siły polskie wspierane były oddziałami powstańczymi. Jeden z bardziej znanych utworzyła Emilia Plater, polska hrabianka, która pod swym dowództwem zgromadziła na Litwie niemal tysiąc powstańców prowadząc udane akcje zbrojne przeciwko Rosjanom.
Rosjanie pokonani w wielu bitwach
Dysproporcja sił nie była duża – po stronie polskiej walczyło ok. 150 tys. żołnierzy i partyzantów, po stronie rosyjskiej ok. 200 tys. regularnego wojska. Polakom, mimo prób, nie udało się powołanie pospolitego ruszenia złożonego z chłopów. Zabrakło woli politycznej popartej obietnicami poprawy bytu włościan.
Zwycięska bitwa pod Stoczkiem, 14 lutego 1831 r. - obraz Jana Rosena. (Fot. pl.wikipedia.org/domena publiczna)
Do historii przeszła krwawa bitwa o Olszynkę Grochowską, którą przedstawia słynny obraz Wojciecha Kossaka. Choć starcie pozostało nierozstrzygnięte, Polacy odnieśli taktyczny sukces i nie dopuścili Rosjan do Warszawy. W bitwie ranny został gen. Chłopicki, pierwszy dyktator powstania.
Wiele bitew stoczonych przez wojska polskie z Rosjanami było zwycięskich. Wygrywano pod Stoczkiem i Wawrem, Dębem Wielkim i Iganiami, a także pod Białołęką i Kałuszynem. W pewnym okresie armia rosyjska znacznie osłabła na skutek epidemii tyfusu. Polacy odnosili sukcesy, a ich autorem był zdolny dowódca gen. Ignacy Prądzyński, który opracował też plan działań partyzanckich. Ten jednak wstrzymywany był przez najdłużej pełniącego obowiązki dowódcy powstania gen. Skrzyneckiego.
Zwycięstwa zmarnowane przez nieudolność zwierzchników
Ograniczenie rozmachu operacyjnego było powodem późniejszych klęsk Polaków. Konsekwencji w działaniu nie sprzyjały też częste zmiany powstańczych wodzów - było ich w sumie ośmiu – oraz ich niezdecydowanie
Do tego w możliwość zwycięstwa nie wierzyli lojalistycznie nastawieni wobec cara arystokratyczni przywódcy polityczni m.in. Adam Jerzy Czartoryski.
Chorągiew „Za wolność naszą i waszą" z 1831 r. (Fot. pl.wikipedia.org/domena publiczna)
W opinii specjalistów, gdyby nie ta niewiara, spory, brak energicznych reakcji i zgody na śmiałe działania zdolnych dowódców, powstanie listopadowe miało wielkie szanse na sukces, zwłaszcza że dysproporcja sił nie była wielka, a poziom wyszkolenia polskiej armii dorównywał rosyjskiej (do legendy przeszły zachwyty wielkiego księcia Konstantego, naczelnego wodza armii Królestwa Polskiego z ramienia cara rosyjskiego, nad militarnymi sukcesami Polaków).
Nieudolność polskich dowódców doprowadziła do klęski wojsk polskich w bitwie pod Ostrołęką. Od tego momentu datuje się przegrana powstania. Jesienią 1931 r. wojska feldmarszałka Paskiewicza okrążyły Warszawę od zachodu (w budowie mostu pomogli im oficjalnie neutralni Prusacy) i zdobyły miasto. Broniąc fortów na Woli śmierć poniósł gen. Sowiński.
Klęska powstania, Wielka Emigracja i represje
Wkrótce potem rozpadł się sejm, Rząd Narodowy i wojsko. Znaczna część powstańców przekroczyła granice Prus i Galicji, tworząc tzw. Wielką Emigrację.
Polacy nie doczekali się żadnej pomocy z zagranicy, choć liczyli na Wielka Brytanię, zrewoltowaną Francję i wybijającą się na niepodległość Belgię. Jednakże rządy państw zachodnich uległy presji rosyjskich dyplomatów i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną sprawę Imperium Rosyjskiego.
Finis Poloniae 1831, obraz Dietricha Montena przedstawiający przekroczenie granicy z Prusami przez oddziały powstańcze. (Fot. pl.wikipedia.org/domena publiczna)
Konsekwencją klęski były rosyjskie represje – aresztowania, zesłania na Sybir, konfiskaty majątków, rusyfikacja, wcielenia żołnierzy do armii rosyjskiej, degradacja szkolnictwa, nałożenie kontrybucji, porywanie polskich dzieci i wywożenie ich do Rosji. Zaborca wprowadził wieloletni stan wojenny, zlikwidował polski sejm, a konstytucję zastąpił tzw. statutem organizacyjnym. Co prawda Królestwo Polskie jako twór polityczny przetrwało aż do roku 1918, jednak po 1832 roku jego autonomia została znacząco ograniczona.
Powstanie listopadowe okazało się największym polskim zrywem niepodległościowym w XIX wieku.
Na zdjęciu głównym obraz Wojciecha Kossaka „Olszynka Grochowska 1831” (Fot. pl.wikipedia.org/domena publiczna)
CZYTAJ TAKŻE:
Oprac. wit.
Źródło: pl.wikipedia.org
Zdjęcia: pl. wikipedia.org
Źródło: pl.wikipedia.org
Zdjęcia: pl. wikipedia.org
